ლეგენდები, თქმულებები და ზეპირსიტყვიერი გადმოცემები

გადმოცემით, ტაძარში დაკრძალულნი არიან მისი მშენებლები – ერისმთავრები გუარამი და ადარნასე, XII ს-ის ჰიმნოგრაფი ეპისკოპოსი საბა სვინგელოზი, იერუსალიმის წმ. ჯვრის ქართული მონასტრის წინამძღვარი, მწიგნობარი და დიპლომატი ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი (1585-1658), პოეტი მიტროპოლიტი იოსებ თბილელი (1620-1688). წმ. მიქაელ მთავარანგელოზის ეგვტერში დაკრძალულია მისი განმაახლებელი მთავარეპისკოპოსი ელისე საგინაშვილი.
ა) ღვთისმშობლის მიძინების სახელობის სიონის საკათედრო ტაძარი თავისი გეგმით განვითარებული შუა საუკუნეების ქართული არქიტექტურის ნიმუშია. იგი ე.წ. „ჩახაზული ჯვრის“ ტიპის ცენტრალურ-გუმბათოვანი ნაგებობაა. გუმბათი ყელითურთ დასავლეთის ორ თავისუფლად მდგომ ჯვარისებური კვეთის სვეტსა და საკურთხევლის კედლებს ეყრდნობა.
საკურთხევლის აქეთ-იქით ასევე აფსიდიანი დამატებითი სათავსებია. აღმოსავლეთ ფასადზე აფსიდები ხუთწახნაგად არის შვერილი.
ტაძრის გეგმა, როგორც ჩანს, XII ს-ის შემდეგ არსებითად აღარ შეცვლილა. 1657 წლის ელისეს ეგვტერს ძველებური კარიბჭის ფორმა აქვს – ამაღლებული და ფრონტონიანი შუა ნაწილით და ცალფერდად გადახურული განაპირებით. მთავარი (სამხრეთის) ფასადის დანაწევრება მარტივია: შუაში ჯვრის გამოსახულება, მის მარცხნივ და მარჯვნივ თითო თაღოვანი სარკმელი, ხოლო ზემოთ – მცირე სარკმელი და აღდგენის თარიღის მიმანიშნებელი წარწერა. მკლავების კამარები, აფრები, შეისრული და მუზარადისებრი გუმბათქვეშა თაღები, აგრეთვე კედლების მნიშვნელოვანი ნაწილიც ამავე პერიოდის დროინდელია.
მოყვითალო-ქვიშისფერი ტუფის ფილების საფასადო პერანგი მეტწილად XIX ს-ისაა. თუმცა, ჩრდილოეთის ფასადის ზედა ნაწილში შემორჩენილია 1710 წლის გადაკეთების დროინდელი წყობა და ამავე ხანის წარწერა, რომელთანაც სოლარული სიმბოლოსა და ფასკუნჯების რელიეფური გამოსახულებებია მოცემული. ფასადები სადაა. შედარებით მდიდრულად არის გაფორმებული ტაძრის მთავარი შესასვლელი დასავლეთიდან, რომელსაც მოჩუქურთმებული თაღოვანი ჩარჩო აქვს. სამხრეთ-დასავლეთ ფასადებზე სარკმლებს ზემოთ ორნამენტირებული ჯვრებია გაკეთებული. გუმბათის ყელი გარედან თექვსმეტწახნაგაა. ყოველ წახნაგში თითო ვიწრო, მოჩუქურთმებულსაპირიანი საკმელია. დასავლეთ მხარეს ორ წახნაგზე გამოსახულია განედლებული ჯვარი და მიჯაჭვული ლომი, ჩრდილოეთ მხარეს – წმ. მთავარანგელოზი და მაკურთხებელი წმინდანი წიგნით ხელში.
ინტერიერის მოხატულობა1850-60 წლებშია შესრულებული გრიგოლ გაგარინის მიერ. საყურადღებოა, რომ მასში დიდი ადგილი ეთმობა ქართველ წმინდანთა გამოსახულებებს. თუმცა, ამ მოხატულობას მაინც ნაკლები საერთო აქვს იმ ფაქიზ ფერადოვნებასთან, რომლითაც გამოირჩევა ძველი ქართულ ფრესკები.
ტაძრის დასავლეთი ნაწილი 1978-79 წლებში ხელახლა მოხატა ლ. ცუცქირიძემ.
საკურთხევლის წინ მდგომი კანკელი გაკეთდა1980-იან წლებში, ძველი ქართული ნიმუშების მიხედვით. 1983 წელს ტ. კიპაროიძის პროექტის მიხედვით დასრულდა მინაშენების მშენებლობა. სამხრეთ მინაშენში მოეწყო წმიდა მიქაელ მთავარანგელოზის სახელობის ეკლესია, ხოლო ჩრდილოეთ მინაშენში - ვახტანგ გორგასლის სახელობისა. კანკელის ავტორი ასევე ტ. კიპაროიძეა. გუმბათზე დაიდგა ახალი ჯვარი.
ბ) ტაძრიდან ათიოდ მეტრით ჩრდილოეთით დგას აგურის სამიარუსიანი სამრეკლო, რომელიც აშენებულია მეფე ალექსანდრე I-ის მიერ 1425 წელს და მთლიანად არის განახლებული XVIII ს-ში. აღა-მაჰმად ხანის შემოსევის დროს დანგრეული შენობა 1939 წელს შეაკეთეს და თავიდან ააგეს ფანჩატური.
გ) მეორე სამრეკლო - შპილით დაგვირგვინებული მაღალი სამსართულიანი შენობა დგას ტაძრის ჩრდილო-დასავლეთით, ქუჩის მოპირდაპირე მხარეს. ის აშენებულია 1912 წელს, პეტერბურგიდან გამოგზავნილი პროექტის მიხედვით და თბილისის არქიტექტურაში რუსული კლასიციზმის პირველ ნიმუშს წარმოადგენს.